ذهنیت کمال گرایی و رهایی از این تله ذهنی

کمال گرایی برچسب جذاب و خاصی به نظر می رسد اما اگر بدانید که گاهی کمال گراها هم از این ویژگی طاقت فرسا خسته می شوند، آرزوی آن را هم نمی کنید! این ذهنیت درحالی که در نگاه اول مثبت به نظر می رسد، اما می تواند پیامدهای منفی قابل توجهی برای فرد، در سلامت، روابط اجتماعی و شغلی او داشته باشد.

حتماً بعضی افراد را دیده اید که مثلاً برای انجام نظافت منزل خودشان یا سفارش هایی که دریافت می کنند مانند خیاطی و معرق کاری، زمان زیادی صرف می کنند و به طرز عجیبی هیچوقت به رضایت صددرصدی از خود نمی رسند! تا حدی که خسته می شوند اما اگر خدای نکرده، یک عیب و نقصی در یک گوشه کار ببینند، تمام زحمت خود را فراموش کرده و خودشان را سرزنش می کنند!

شناخت کمال گرایی و کمال گرایان

کمال گرایی (1) تمایل به بی نقص بودن و رسیدن به بالاترین استانداردها است. در ذهن یک فرد کمال گرا، کارها باید به بهترین نحو ممکن انجام شوند و هیچ جایی برای خطا یا عیب وجود ندارد.

این درحالی است که بعضی کمالگرایان دیگران را مُلزم به رعایت استانداردهای سطح بالای خود می دانند و روابط ناسازگار و غیر قابل تحملی با اطرافیان خود دارند.

گرچه کمال گرایی به عنوان بیماری روانی شناخته نمی شود اما باید آن را یک تله ذهنی بسیار قوی برای پیدایش ناآرامی های روحی و روانی درنظر گرفت.

نقطه مقابل این تله ذهنی، ذهنیت افرادی است که پیشرفت گرا هستند.

کمال گرایی در مقابل پیشرفت گرایی

با توجه به نشانه ها و ذهنیت های درونی، باید افراد کمال طلب را به دو دسته تقسیم کرد:

• کمال گرایان؛ که چنین ویژگی هایی دارند:
  • آن ها برای اهداف خود یا وظایف دیگران، استانداردهای واقع بینانه وضع نمی کنند و در صورتی که به آن معیار ها نرسند، شروع به سرزنش خود یا دیگران می کنند
  • هیچ چیزی نمی تواند به آنان احساس رضایتمندی یا پیروزی بدهد چون برای موفقیت های خود ارزش قائل نیستند
  • گاهی از ترس این که کاری را به حد کمال نرسانند، از شروع آن کار صرف نظر می کنند و احساس می کنند که هنوز آمادگی کافی ندارند
  • نقص و اشتباه را مساوی شکست می دانند از این رو به شدت از اشتباه کردن می ترسند
  • از قضاوت دیگران می ترسند و از انجام هرکاری که باعث رنجش و در نتیجه عدم تایید دیگران شود، اجتناب می ورزند
• پیشرفت گرایان؛ که چنین ویژگی هایی دارند:
  • به خود باور دارند و خویشتن را کافی می دانند
  • به استانداردهای منصفانه بسنده می کنند
  • پیشرفت کارهای خود را به شرایط و امکانات گره نمی زنند
  • نتیجه گرا نیستند و از تجربه هایی که در مسیر کمال پیش می آید، احساس لذت و خرسندی می کنند
  • میل ذاتی و درونی به پیشرفت دارند

پیشرفت گرایان و ویژگی های آنان

یکی از بهترین ذهنیت های انسان ها، پیشرفت گرایی است. ویژگی های پیشرفت گرایان، تمرکز بر روی تلاش و پیشرفت هاست نه بر روی نتیجه ها؛ در واقع این دسته افراد به فعالیت خود احترام قائلند و اگر در این مسیر عیب و نقصی هم تجربه کنند، تلاش می کنند تا از آن درس بگیرند.

شاد بودن و لذت بردن هم شاخصه آن هاست؛ باور دارند که زندگی یک مسیر بی انتها به سمت کمال است و در این مسیر هر کمالی که به دست آید، بالاتر از آن هم وجود دارد. این افراد منتظر نمی مانند تا همه موانع برطرف شوند و خود را برای شروع یک کار کافی می دانند.

اگر می خواهید پیشرفت گرا باشید، هدف اصلی خود را اصلاح مسیر زندگی، حرکت مداوم، ارتقاء، بهتر شدن و لذت بردن از تک تک لحظه های زندگی قرار دهید.

“تلاش برای کمال و پیشرفت، ذاتی و درونی است؛ بخشی از زندگی است. یک تلاش یک میل؛ چیزی که بدون آن زندگی قابل تصور نخواهد بود.”

آلفرد آدلر(1870_1937)

نشانه ها و تست کمالگرایی

در لیست زیر هشت نشانه برای شناخت ذهنیت کمالگرا تعریف شده که اگر هر یک از موارد زیر در شما وجود دارد، با ما تا انتهای مقاله همراه باشید:

• اگر انتظارات و استانداردهای سطح بالا برای خود یا دیگران مانند همسر، دوستان، کارمندان، شاگردان یا زیردستان خود ترسیم می کنید و احساس خوب خود را فقط مشروط به تحقق کامل آن استانداردها می دانید.
• اگر در پایان کار به سطح ایده ال نرسید، ناراحت یا افسرده می شوید و خود را سرزنش می کنید.
• اگر کاری را شروع نمی کنید چون می دانید به سطح ایده ال خود نخواهید رسید و باور دارید که همه چیز باید فراهم شود و یا هیچ مانعی نباید سر راه ایجاد شود.
• اگر استرس کار و فشار ذهنی، در حین یا در پایان کار انرژی شما را سلب می کند و بعد از انجام کار خسته هستید.
• اگر بخاطر فشار یا سرزنش یا جلب رضایت دیگران، به دنبال کسب دستاورد هستید و بخاطر آن، کاری را خوب انجام می دهید.
• اگر وسواس گونه عمل می کنید یا بخاطر ترس از مجازات و یا دریافت پاداش، امور معنوی را به حد کمال انجام می دهید.
• اگر دائماً نشخوار فکری یا تفکر وسواس گونه درباره کارهایتان دارید.
• اگر بجای سعی در انجام بهتر کارها در همین لحظه دائم درباره اشتباهات و نواقص گذشته یا درباره اشتباهات احتمالی آینده فکر می کنید.

این ذهنیت بیشتر در کجا دیده می شود؟

غالباً ردپای کمالگرایی را می توان در این موارد مشاهده کرد:

• خودشیفتگی و خودنمایی: فرد می گوید: همان طور که من نمرات بالایی می گیرم یا دکوراسیون خانه را تغییر دادم، باید آن را به دیگران هم نشان دهم. گاهی هم عکسی را در اینستاگرام منتشر می کند تا از قضاوت دیگران در امان باشد.
• تصویر بدنی: در کمال گرایی، افراد بدن خود را با بدن دیگران مقایسه می کنند و بر اساس تصویری که از آنان می بینند، استاندارد سطح بالا برای خود تعیین می کنند. به عنوان مثال برخی افراد هفته ای چند جلسه باشگاه می روند یا از رژیم غذایی استفاده می کنند تا فرم بدنی متناسب و ایده ال داشته باشند درحالی که عموم مردم، نسبت به کمی اضافه وزن، حساسیت به خرج نمی دهند.
• اضطراب امتحان: پژوهش ها نشان داده که وقتی والدین انتظارات غیر واقع بینانه و فراتر از امکانات و توان را از فرزندان دارند، این کمال گرایی موجب تضعیف عزت نفس و افزایش اضطراب آنان در امتحان می شود. (2)
• پنهان کردن نواقص: همین طور که برخی افراد علاقمند به تکمیل وسایل و اتمام کارها هستند، برخی افراد نیز نواقص و عیوب کارها را از معرض نگاه دیگران مخفی می کنند.
• در تربیت فرزند: گاهی خانواده ها فرزندان را با ذهنیت کمال گرایی تربیت می کنند؛ این طور که استاندارد های سطح بالایی برای آنان تعیین می کنند و هنگامی که به سطح استاندارد نرسند، با انتقاد و سرزنش خانواده روبرو می شوند. اینجا فرزند دچار کمبود عزت نفس شده و چاره ای ندارد جز این که به این ذهنیت پناه ببرد. (3)

کمال گرایی سه بعدی

برخی پژوهشگران نگاه خود را به این موضوع عمیق تر کرده و توجه افراد را به موضوع کمالگرایی در سه گونه دسته بندی نموده اند:

• نسبت به خود (خویشتن مدار): افرادی که فقط نگاه کمالگرایانه نسبت به امور خود دارند و این توقع را از دیگران ندارند و به دیگران تحمیل نمی کنند.
• نسبت به دیگران (دیگرمدار): برخی افراد، انتظارات افراطی از دیگران دارند که معمولاً با سرزنش و انتقاد همراه است. این گونه افراد ممکن است استانداردهای شخصی بالایی برای خود وضع نکرده باشند اما در مراتب بسیار بالاتر برای اطرافیان خود ملاک های سطح بالا و “بهترین بودن” را دارند.
• کمال گرایی تحمیلی جامعه (جامعه مدار): ویژگی افرادی است که فکر می کنند دیگران از آنان انتظار عملکرد کامل و بی نقص دارند و خود را ملزَم به کسب تایید از دیگران مانند والدین یا جامعه می دانند.

عوامل شکل گیری این ذهنیت

مهمترین عوامل شکل گیری کمال گرایی، تربیت دوران کودکی و سبک زندگی است؛ مانند:

• سخت گیری های والدین
• تعیین معیارهای سطح بالا و دست نیافتنی
• تنبیه کودک و تحقیر او
• مقایسه های نابجا و سرزنش او
• نادیده گرفتن دستاوردهای کوچک کودک

در واقع این گونه رفتار والدین باعث می شود تا کودک یاد بگیرد که دیگران با توجه به میزان کارایی و موفقیت در انجام کارها به او بها می دهند و در صورتی ارزشمند است که مورد تایید و قبول دیگران قرار بگیرد.

بنابراین عزت نفس کودک از همان دوران بر اساس معیارهای بیرونی پایه ریزی می شود. این مساله فرد را نسبت به انتقادات، دیدگاه ها و قضاوت های دیگران به شدت حسّاس و آسیب پذیر می کند و در نتیجه برای رهایی از این انتقادات ممکن است “کامل بودن” را تنها راه دفاع از خود بداند.

پژوهش ها حاکی از آن است که سخت گیری های والدین، به تنهایی برای شکل گیری کمال گرایی فرزندان کافیست؛ مانند پدری که هنرمند است و از پسرش هم می خواهد راه پدر را تا تبدیل شدن به یک هنرمند معروف، ادامه دهد یا مادری که از دخترش می خواهد نمرات بالایی همچون دوران دانش آموزی خودش کسب نماید. این گونه والدین ذهنیت “کامل بودن دگر مدار” دارند. اگر این سوال برای شما هم پیش آمده که چطور می توانم از این تله ذهنی رها شوم؟ پس لطفاً با ما تا انتهای مقاله همراه باشید.

بهبود و رفع ذهنیت کمال گرایی

همانطور که گفته شد فرق است بین کمالگرایی که نامطلوب است و پیشرفت گرایی که پسندیده است اما مرز آن ها بسیار ظریف است.

بنابراین اگر نمی دانید وظیفه شما نسبت به این حالتی که دچارش هستید چیست، ابتدا به این سوالات پاسخ دهید:

از خودتان بپرسید که آیا این ملاک ها و استانداردهای سطح بالا را خودتان می پسندید یا به خاطر جامعه یا خانواده و یا دوستانتان خود را مُلزم به رعایت آن می دانید؟ پس از پاسخ به این سوال، نیمی از مسیر رهایی از این احساس ناخوشایند را می پیمایید.

سوال دوم این است که شما جزء کدام دسته هستید؟ آیا خودتان تصمیم گرفتید و تلاش می کنید که پرفکت و بی نقص باشید یا این که به مقدار کافی تلاش نمی کنید و بیشتر، نگران و متحیّر هستید؟

سوال سوم این که ریشه این احساس خود را لذت درونی می بینید یا اجبار و تحمیل دیگران؟ همانطور که بالاتر گفتیم، اگر ریشه درونی دارد و از استانداردهای “کامل و منظم بودن” درون خود لذت می برید، کاملاً عادی است مانند اینکه از تمیز کردن خانه لذت می برید. اما اگر لذت نمی برید باید برای بهبودی آن اقدام کنید. برای اینکه بهتر این مطلب را درک کنید، خود را در فضای خالی از دیگران و دیدگاه هایشان در نظر بگیرید؛ شما تنها هستید. آیا بازهم حاضرید خانه را با دقت کامل و با لذت تمام تمیز کنید؟

چطور از دام این تله ذهنی رها شویم؟

یکی از ریشه های تله ذهنی افراد کمال گرا این است که به “خود” احترام نمی گذارند و نتیجه تلاشی که انجام می دهند را مشروط به صد اما و اگر و شاید می کنند! برای رهایی از این دام باید به خود دوستی بی قید و شرط برسند؛ برای این کار لازم است به خودآگاهی برسند و در مسیر پیشرفت، به خود و تلاش خود عشق بورزند.

ریشه دیگر، توهم نظم و اقتدار است؛ برخلاف این که اظهار می کنند بسیار منظم و مقتدر هستند، اما در حقیقت از عزت نفس پایینی برخوردارند و بخاطر سرپوش گذاشتن بر این ضعف، نظم را بهانه می کنند!

نکته بعدی این که به شدت نتیجه گرا هستند و باید نتیجه یک فرآیند، پِرفکت و بی عیب و نقص باشد؛ از این رو هیچگاه از مسیر پیشبرد اهداف، لذت نمی برند. جالب اینجاست که وقتی به هدف می رسند، شاید فقط چند لحظه بتوانند از آن موقعیت لذت ببرند چراکه بلافاصله یک هدف آرمانی بالاتری برای خود ترسیم می کنند و دوباره این بازی ذهنی از نو شروع می شود.

پانوشت

1) Perfectionism
2) بررسی رابطه کمال گرایی والدین و اضطراب امتحان دانش آموزان/ مجله روان شناسی و علوم تربیتی «بهار و تابستان 1383»
3) ﻓﺮاﺳﺖ، ﻻﻫﺎرات و روزﻧﺒﻠﺖ
The development of perfectionism The development of perfectionism :A study of daughters and their parents. Cognitiv e Therapy and Research